Walther Cloos
Γεννήθηκε στο Darmstadt, στη Γερμανία, στις 22 Ιουνίου 1900,
Πέθανε στο Ulm, στη Γερμανία, στις 30 Ιουνίου 1985.
Ο Walther Cloos μεγάλωσε στο Darmstadt. Σπούδασε φαρμακευτική στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης, όπου επίσης παρακολούθησε διαλέξεις πάνω στην ορυκτολογία και τη γεωλογία, κάνοντας την πρακτική του εκπαίδευση και εργασία σαν βοηθός στα φαρμακεία της περιοχής του Spessart, κοντά στο Αμβούργο και στα νότια του Μέλανα Δρυμού.
Ο Walther Cloos συνάντησε την ανθρωποσοφία στην ομάδα μελέτης της Joanna Thylmann. Έχοντας ακούσει τον Rudolf Steiner στο ανεξάρτητο ακαδημαϊκό μάθημα που έλαβε χώρα στη Στουτγάρδη τον Μάρτιο του 1921, επίσης συμμετείχε σε ένα δεύτερο μάθημα που πραγματοποιήθηκε στο Darmstadt τον Ιούλιο εκείνου του έτους. Αργότερα υποστήριξε ότι δεν είχε εντυπωσιαστεί από τον Rudolf Steiner όσο οι άλλοι και πως ήταν μονάχα η μελέτη των γραπτών εργασιών του Steiner που τον έκαναν να τον εκτιμήσει. Αυτό είναι αναμφίβολα τμήμα της ανεξάρτητης φύσης του.
Έχοντας ολοκληρώσει την περίοδό του ως βοηθός φαρμακοποιός, ο Cloos εργάστηκε σε ένα χημικό εργοστάσιο στο Darmstadt.
Λίγο καιρό μετά από τον θάνατο του Rudolf Steiner, τον Απρίλιο του 1925, ο Cloos έγινε μέλος του εργαστηριακού προσωπικού του Ινστιτούτου της Κλινικής Ιατρικής στη Στουτγάρδη, τον πυρήνα από όπου αργότερα θα γινόταν η γερμανική εταιρεία Weleda. Εκεί άρχισε να αναπτύσσει τη μέθοδο της απόσταξης των μετάλλων, για την οποία ο Rudolf Steiner έχει προτείνει πως θα αύξανε τις ιατρικές δράσεις των μετάλλων. Αυτές οι προετοιμασίες που ονομάστηκαν metallic mirror , ή αλλιώς (metallicum preparatum), κατέληξαν να παίξουν έναν σπουδαίο ρόλο στην ιατρική χρήση των μετάλλων. Ο Cloos ήταν ένας αληθινός «Υιός του Κάιν». Η αποστολή του ήταν πάρει την ουσία της γης και να τη μετασχηματίσει, αναπτύσσοντας την «εξελιγμένη φύση» της περαιτέρω για θεραπευτικούς σκοπούς. Δε δίστασε να χρησιμοποιήσει ακραίες βιομηχανικές διαδικασίες όπως υπερβολικά υψηλές θερμοκρασίες και υψηλή υποπίεση για να κατορθώσει κάτι τόσο θαυμάσιο όσο η απόσταξη των μετάλλων.
Ο Cloos επίσης είχε έντονο ενδιαφέρον για τον κόσμο των φυτών και ειδικά για τα φαρμακευτικά φυτά που καλλιεργούσε ο ίδιος στη Weleda Schwaebisch Gmuend. Μαζί με τον βοτανολόγο Gerbert Grohmann και πολλούς αγρότες, μελέτησε τις ιδανικές συνθήκες και τα καλύτερα περιβάλλοντα για τα διαφορετικά φαρμακευτικά φυτά και τη βιοδυναμική τους καλλιέργεια. Η άριστη ποιότητα των φαρμακευτικών φυτών ήταν επιθυμητή ως η αφετηρία για τη βέλτιστη ποιότητα των φαρμάκων που θα φτιάχνονταν από αυτά.
Η βασική εστίαση της εργασίας του στη Weleda ήταν, ωστόσο, πάνω στην κατασκευή των φαρμάκων από ορυκτά και μέταλλα. Με την πάροδο των χρόνων, ο Cloos έγραψε περίπου 200 μονογραφίες παραγωγής για αυτά. Τίποτα δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολο. Έτσι, για το Kalium carbonicum, ειδικά προετοιμασμένο τρυγικό οξύ (C4H6O6) καυτηριαζόταν στον αέρα , με το κάλιο να αποκρυσταλλώνεται κατ’ επανάληψη. Για τον Zincum valerianicum , έπαιρναν ισοβαλερικό οξύ (C5H10O2 ) από ρίζες βαλεριάνας και το υπέβαλαν σε αντίδραση με το οξείδιο του ψευδάργυρου (ZnO). Για τον Mercurius cyanatus , αίμα από βοοειδή, ως φορέας από άνθρακα και άζωτο σε οργανική μορφή, αποτεφρώνονταν μαζί με ένα σιδηρομετάλλευμα και κάλιο. Χρησιμοποιούταν ζεστό νερό προκειμένου να επισπεύσει την παραγωγή του κίτρινου σιδηρούχου κυανιούχου καλίου και ένα φρεσκοφτιαγμένο διάλυμα χλωριούχου σιδήρου για να επιταχύνει την παραγωγή του βαθύ μπλε Prussian blue (C18Fe7N18 ) το οποίο μετά τροποποιήθηκε σε κυανιούχο υδράργυρο Mercurius cyanide με μια αντίδραση με άλας υδραργύρου φτιαγμένο από κιννάβαρι και βασιλικό ύδωρ .
Ο Cloos είχε ένα πραγματικό χάρισμα για τις θεραπευτικές διαδικασίες. Ήταν ένας σπουδαίος πειραματιστής και ένας αληθινός αλχημιστής του νέου είδους, συνδυάζοντας την προσέγγιση του Γκαίτε, της προσεκτικής παρατήρησης με μια ευχαρίστηση του πράττειν. Έτσι είχε το κουράγιο να εργαστεί πάνω σε ορισμένες προτάσεις του Rudolf Steiner και να τις εφαρμόσει παρ’ όλο που δεν είχαν αποδειχτεί. Ένα παράδειγμα είναι «οι μεταλλικές συνθέσεις βασισμένες στο μοντέλο ενός θεραπευτικού φυτού», χρησιμοποιώντας ανόργανη ύλη για να αναδημιουργήσει τη λειτουργική σχέση των συστατικών του φυτού. Μια πραγματική πρόκληση, την οποία ένιωσε ικανός να αναλάβει - ίσως ο μόνος που μπόρεσε να το κάνει – αφήνοντας τις ουσίες και τη διαδικασία του μετασχηματισμού τους να είναι οι δάσκαλοί του στα πειράματα.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι το γεγονός ότι ο Cloos χρειάστηκε πολύ καιρό για να αναπτύξει το Kephalodoron (Bidor) . Ο Rudolf Steiner είχε δώσει τις ποσότητες για το Θειικό σίδηρο, τον χαλαζία και το μέλι, αλλά όχι για το κρασί. Τελικά αποδείχτηκε ότι η επιτυχία εξαρτιόταν μονάχα από τη χρησιμοποίηση μιας μικρής ποσότητας κρασιού.
Κοιτάζοντας κανείς το τραχύ πρόσωπο του Cloos, με εκείνα τα καθαρά & φωτεινά μάτια, μπορεί να νιώσει τη βαθιά του αγάπη για την εσωτερική ενασχόληση με τον κόσμο των ορυκτών, να αντανακλώνται σε αυτό. Θυμίζει έναν από τους μεσαιωνικούς αλχημιστές για τον οποίο μίλησε ο Rudolf Steiner στις διαλέξεις του, με θέμα : Ροδοσταυρισμός και Μύηση.
Ο Cloos είχε ένα φλογερό ταμπεραμέντο, το οποίο δεν μπορούσε κανείς εύκολα να αντιμετωπίσει. Ήταν πολύ αυστηρός με τον εαυτό του και με τους άλλους. Κανένας δεν ήταν αρκετά καλός, κατά τη γνώμη του, για να υπηρετήσει τον σκοπό. Είχε προβλήματα στο να βρει έναν διάδοχο. Ωστόσο πάντα έφερε εις πέρας κάθε αποστολή της Weleda, πέρα από τα όποια προβλήματα με τα υπόλοιπα μέλη του προσωπικού.
Τη δεκαετία του 60΄ και του 70΄, μία εξαιρετικά εντατική και καρποφόρα συνεργασία αναπτύχθηκε στο Schwaebisch Gmuend ανάμεσα στον Pelikan, τον Schmiedel, τον Krueger και τον Theodor Schwenk. Αυτή η συνεργασία πρόσφερε μια σταθερή βάση για τα φάρμακα της Weleda. O Cloos διατήρησε πολύ στενή επαφή με το ιατρικό επάγγελμα και αυτό, επίσης, οδήγησε σε μια ιδιαίτερα θετική συνεργασία. Την ίδια περίοδο διατήρησε μια ζωντανή σύνδεση με το Επιστημονικό Τμήμα όπως και με τους φοιτητές, τους αγρότες και τους κηπουρούς, δίνοντάς τους διαλέξεις και κάνοντάς τους μαθήματα. Έτσι αύτη η προσωπικότητα ενέπνευσε και ενθουσίασε πολλούς άλλους στη δημιουργική εργασία.
Ο Cloos επίσης είχε ένα εντυπωσιακό χάρισμα στην καταγραφή όσων μελετούσε. Οι ομιλίες του γεννιούνταν με ενθουσιασμό, τα γραπτά του φανέρωναν πειστική διαύγεια στην παρουσίαση του ειρμού των σκέψεών του, έδειχναν αντικειμενικότητα ενώ παράλληλα ήταν τεκμηριωμένες. Πρώιμα συνταξιοδοτημένος, εξαιτίας μια καρδιακής προσβολής, συνέχισε να προσκαλείται για κάποια χρόνια, προκειμένου να δίνει ομιλίες σε μια ομάδα φυσικών, στη λίμνη του Hallstatt, στη βόρεια Αυστρία. Ο Dr Franz Bengesser είχε χτίσει ένα σπίτι εκεί, ειδικά για μικρής κλίμακας ιατρικές συναντήσεις, σε ένα μεγάλο δωμάτιο με μια φανταστική θέα της λίμνης. Όταν ζητήθηκε από τον Cloos να μιλήσει πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα, απολογήθηκε διότι ανάγνωσε φωναχτά μέσα από ένα βιβλίο του λέγοντας ότι «Δεν μπορώ να το αναλύσω καλύτερα από ότι είναι καταγεγραμμένο εδώ». Έκανε σπουδαίο έργο πάνω στη γεωλογία και στις γεω-επιστήμες. Μερικά από τα έργα του που εκδόθηκαν παρουσιάζονται εν συντομία παρακάτω:
«Die Erde—ein Lebewesen. Beitraege zur Physiologie der Erde» (Η γη σαν μια ζωντανή οντότητα- Χαρακτηριστικά της Φυσιολογίας της), που εκδόθηκε από τον Freies Geistesleben στη Στουτγάρδη το 1952. Οι επιστημονικές ανακαλύψεις σχετικά με τον κόσμο των ορυκτών της γης δε χρησιμοποιούνται στο βιβλίο αυτό για να δώσουν μια μηχανιστική ερμηνεία της εξέλιξης της γης, αλλά σαν δείκτες σε ένα πιο πρώιμο στάδιο της ζωής, από το οποίο ο φυσικός κόσμος και η ανθρωπότητα εξελίχθηκε. Αυτό επίσης σημαίνει ότι υπάρχει πάντοτε μια σχέση με τον άνθρωπο, που ανήκει τόσο στη γη όσο και στον κόσμο. Η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο είναι στην ατμόσφαιρα και την υδρόσφαιρα, για το ρυθμικό σύστημα της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος καθώς και σε υψηλότερες περιοχές μιας «χημικής κουζίνας» για το σύστημα του μεταβολισμού. Το νευροαισθητηριακό σύστημα του ανθρώπου σχετίζεται με τη γη επίσης. Μίλησε για τη Μεσόγειο, χαρακτηρίζοντάς την ως την καρδιά στον οργανισμό της γης. Αυτή η διαδικασία της ορυκτολογίας αποδείχτηκε πως έχει μια εσωτερική σύνδεση με τις διαδικασίες ανάμεσα σε ένα άνθος και στην ανάπτυξη ενός σπόρου στη ζωή των φυτών, με την ανάπτυξη της μαρμαρυγίας, του άστριου και του χαλαζία από ένα πρώιμο, σε ένα σαν ζελέ στάδιο ζωής. Το χούμος αναπτύσσεται διαμέσου της αλληλεπίδρασης των αργιλικών ορυκτών, τα οποία είναι το αποτέλεσμα των καιρικών συνθηκών και των διαδικασιών μεταβολισμού και πέψης των οργανισμών του εδάφους, για να είναι το όργανο της ζωής και το αισθητήριο όργανο για τη γη. Τα τελευταία δύο κεφάλαια είναι σχετικά με τους διάττοντες αστέρες και τους μετεωρίτες καθώς και για τα μυστικά της σύστασης νέων ορυκτών που αναδύονται από τον κόσμο.
«The Living Earth. The Organic Origin of Rocks and Minerals» που αποτελεί ένα έργο σχετικά με τον κόσμο των μεταλλικών φυτών και των χαρακτηριστικών τους. Σχετικά με τη φύση των φυτών, την ανάπτυξη του σχιστόλιθου και του αργιλικού σχιστόλιθου, τη φύση των ζώων και τον ασβεστόλιθο, τη φύση του ανθρώπου και το αλάτι. Ολόκληρη η εργασία αυτή βασίζεται σε μια σημαντική σελίδα από ένα σημειωματάριο του Rudolf Steiner, όπου οι βράχοι σχετίζονται με τα ορυκτά, τα ζώα, τα φυτά και τους ανθρώπους. Ο συγγραφέας το επεξεργάστηκε αυτό για χρόνια πριν γράψει το βιβλίο, ζητώντας από τον αναγνώστη να σχετιστεί εσωτερικά με τις κοσμικές διαδικασίες. Πέρα από την παρουσίαση της εξελικτικής κατάβασης από τα πνευματικά, προ-γήινα επίπεδα στο στάδιο της γης, γίνεται επίσης αναφορά στον σπερματικό/εν δυνάμει ρόλο που ο κόσμος των ορυκτών έχει για το μέλλον.
Μια ιδιαίτερα απολαυστική εργασία είναι το «Kleine Edelsteinkunde. In Hinblick auf die Geschichteder Erde» (Μια σύντομη γεμολογία της ιστορίας της γης) που εκδόθηκε αρχικά από τον Freies Geistesleben στη Στουτγάρδη το 1956. Οι τέσσερις εκδόσεις που ακολούθησαν σηματοδοτούν την ευχαρίστηση των αναγνωστών για το βιβλίο. Εδώ βλέπουμε πώς προσωπικά ο συγγραφέας γνώριζε την ουσιαστική φύση των πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων. Αυτές οι απολύτως καθαρές και λαμπρές εκδηλώσεις του κόσμου των ορυκτών παρουσιάζονται εξαίσια στον αναγνώστη, η μορφή τους, το χρώμα τους και η διαφάνειά τους μαρτυρούν την κοσμική απαρχή.
Στο έργο «Werdende Natur» (Η εξέλιξη της φύσης, Goetheanum Buecherreihe Nr. 8. Phil.-Anthr. Verlag, Dornach 1966) η Silica (διοξείδιο του πυριτίου), τα μέταλλα και οι tria principia , μελετώνται σε σχέση με τον άνθρωπο και την εξέλιξη της γης. Το έργο αναφέρεται στα εξής: H Silica στην ιστορία της γης, το αντιμόνιο στη φύση και στο εργαστήριο, η γεω-ιστορία του σιδήρου, οι διαδικασίες του Κρόνου/μολύβδου και Σελήνης/ασημιού στη γη και στον άνθρωπο, η πολικότητα του σιδήρου και του χαλκού στον φυσικό κόσμο και στη γη, ο χρυσός στον φυσικό κόσμο, η διαδικασία του υδραργύρου στη φύση και στο εργαστήριο, η διαδικασία του άλατος στη φύση και στο εργαστήριο. Το βιβλίο περιλαμβάνει σημαντικά άρθρα για εκπροσώπους της ιατρικής που βασίζεται στα ορυκτά, με τον συγγραφέα να συσχετίζει τα φυσικά και επιστημονικά φαινόμενα με την πνευματικό-επιστημονική πληροφόρηση που δόθηκε από τον Rudolf Steiner.
Στο έργο «Vom Arbeiten mit der werdenden Natur» (Δουλεύοντας πάνω στην εξελικτική φύση, Verlag Die Kommenden, Freiburg 1966) ο Cloos δίνει έμφαση στη διαφορά που υπάρχει μεταξύ της εργασίας σχετικά με «την εξελικτική φύση» - κάτι που κάνουν οι φυσικοί επιστήμονες – και την εργασία πάνω στις εξελικτικές δυνάμεις της φύσης, που μπορούν να μελετηθούν με την αξιοποίηση φαρμακευτικών δεξιοτήτων.
Ο Cloos επίσης εξέδωσε πολυάριθμα δοκίμια σε ένα πλήθος ανθρωποσοφικών περιοδικών. Θα ήθελα να κάνω μια αναφορά σε αυτά.
Επίσης επιδίωξε να αποκτήσει πνευματικό-επιστημονική γνώση για τη διαδικασία της δυναμοποίησης εκδίδοντας ένα μικρό ξεχωριστό τεύχος με έναν άλλον φαρμακοποιό (τον Krueger) όπου μελέτησαν τη διαδικασία από διαφορετικές οπτικές γωνίες (Anthroposophische Gesichtspunkte zum Potenzierungsprozess der Heilmittel, Schwaebisch Gmuend 1984).
Η ατομική βόμβα και η ατομική ενέργεια οδήγησε τον Cloos να μελετήσει τις αναφορές του Rudolf Steiner πάνω στη ραδιενέργεια. Είδε τη φυσική ραδιενέργεια σαν μια αναγκαία απαρχή της παρακμής της φύσης, για να καταστήσει ένα μελλοντικό στάδιο του Δία πιθανό. Αυτή ήταν μια αντιδραστική οπτική σε μια περίοδο που η ραδιενεργή αποσύνθεση μελετούνταν υπό ένα αρνητικό φως εξαιτίας των επιζήμιων επιπτώσεών της.
Ο Cloos έκανε μια ενδελεχή μελέτη σχετικά με την αλχημεία. Σκέφτηκε πως ήταν κρίμα που τόσοι πολλοί ανθρωποσοφιστές και συνάδελφοί του δεν έδειξαν περισσότερο ενδιαφέρον πάνω σε αυτό το ζήτημα. Σκέφτηκε πως οι άνθρωποι θα έπρεπε να το αξιοποιήσουν και να μάθουν από αυτό. Η τελευταία προετοιμασία που ανέπτυξε ήταν το «Solutio alkaline», που προέκυψε από τις αλχημικές του μελέτες σε σχέση με τη άνθηση και το μαρασμό. Είχε σκοπό να παρέχει γενική υποστήριξη για τις ζωτικές διαδικασίες.
Για την εργασία του στη Weleda, ο Cloos θεώρησε τα ζητήματα της ποιότητας και της ανθρωποσοφικής ουσίας πολύ σοβαρά. Ενδιαφέρθηκε για την ένταση με την οποία η ανθρωποσοφία ζει στην εταιρεία και παρουσίασε ένα υπόμνημα γραμμένο για το προσωπικό, σχετικό με τη διατήρηση της ποιότητας της Weleda καθώς και για το Διοικητικό Συμβούλιο. Συνόψισε τα κριτήρια σε ένα έγγραφο που αποτέλεσε και τη διαθήκη του, αλλά δεν έλαβε την απαραίτητη προσοχή που θα έπρεπε από τους συνεχιστές του έργου της εταιρείας.
Ο Walther Cloos συνταξιοδοτήθηκε από την εργασία του πολύ νωρίς. Η υποστήριξή του έπειτα εστιάστηκε σε αγρότες βιοδυναμικής καλλιέργειας, με τους οποίους διατηρούσε πάντα μια δυνατή εσωτερική σύνδεση. Επίσης βοήθησε στην παραγωγή των φυτικών βαφών στο Goetheanum. Θα μπορούσε να είχε κάνει πολλά περισσότερα και σημαντικά πράγματα εάν δεν είχε συνταξιοδοτηθεί τόσο νωρίς.
Για όσο είχε τη δύναμη προσκαλούνταν ξανά και ξανά στην Αυστρία και την Ολλανδία όπου αυτός ο εξαιρετικός άνθρωπος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης. Θα ήθελα να συμπεριλάβω μια ιστορία που με εντυπωσίασε πολύ.
Σε συζητήσεις με τον κ. Benesch, PhD, που έπειτα έγινε επικεφαλής της Christian Community Seminary, ο Cloos άκουσε τις αναφορές του Rudolf Steiner για το αλάτι, το νερό και την τέφρα, ως ουσίες για το τελετουργικό της βάφτισης. Εκείνον τον καιρό αυτά ήταν διαθέσιμα μονάχα στους ιερείς της Χριστιανικής Κοινότητας. Ο
Cloos τα θεώρησε εξίσου σημαντικά για τους φαρμακοποιούς και ζήτησε από τον κ. Benesch να κάνει μια εξαίρεση και να τον αφήσει να έχει ένα αντίγραφο. Έκανε περισσότερα αντίγραφα που τα έδωσε σε φαρμακοποιούς που ενδιαφέρονταν, ζητώντας τους να τηρήσουν απόλυτη εχεμύθεια. Υπάρχει επίσης μια εσωτερική αναφορά του Rudolf Steiner που είχε κάνει για τον Βιβιανίτη (Fe2+3(PO4)2 . 8H2O), ένα φυσικό φωσφορικό άλας σιδήρου, το οποίο ο Cloos κατέστησε προσιτό σε μια μικρή ομάδα ανθρώπων που ενδιαφέρονταν για το ζήτημα.
Ο Walther Cloos αντιμετώπισε την ανθρωποσοφική φαρμακευτική με βαθιά σοβαρότητα και με μεγάλη αίσθηση υπευθυνότητας, αποδίδοντας εξαιρετικό σεβασμό και ευλάβεια σε αυτήν, και αυτό ήταν το πιο εντυπωσιακό. Αναφέρομαι σε αυτό γιατί είναι μια προσέγγιση , που πρέπει να φαίνεται αναχρονιστική στις μέρες μας που όλα είναι διαθέσιμα στον καθένα. Ωστόσο αυτό αντανακλά, τα λόγια του Rudolf Steiner, ότι ο πάγκος του εργαστηρίου πρέπει να μεταμορφώνεται σε βωμό, εφόσον βέβαια μας ενδιαφέρει τόσο σήμερα να βρούμε τον ορθό τρόπο εργασίας με την ύλη όσο και στο μέλλον. Ο Walther Cloos το έδειξε αυτό με τη σκέψη του, τα αισθήματα και τις πράξεις του.
Johannes Zwiauer, PhD
[1]Τα μέταλλα ή τα μεταλλικά άλατα μπορούν να φτάσουν – μέσω μιας ρευστής κατάστασης (είτε λιωμένα είτε ως διάλυμα) – στη αέρια κατάσταση ή στη πλασματική κατάσταση , και να συμπυκνωθούν ξανά στη στερεή κατάσταση ως καθαρό μέταλλο.(Anthroposophic Pharmaceutical codex 3rd Edition 2013 –part I (2.1))
[2]Ανθρακικό κάλιο (K2CO3 )
[3]Βαλεριανό/ψευδάργυρο
[4]Κυανιούχος ψευδάργυρος
[5]KCN (potassium cyanide)
[6]Hg(CN)2
[7]Aqua regia /HNO3+3 HCl
[8]Η ανθρωποσοφική θεραπεία για την κεφαλαλγία και την ημικρανία. Έτοιμο σκεύασμα από τη Weleda.
[9]Χούμος ονομάζεται το σύνολο της οργανικής ύλης η οποία βρίσκεται στα επιφανειακά στρώματα του εδάφους και η οποία υποβάλλεται σε συνεχείς διεργασίες αποσύνθεσης και σύνθεσης νέων ουσιών. Ο χούμος δημιουργείται από τα φύλλα και τις βελόνες που πέφτουν κάθε χρόνο, τα υπολείμματα κλαδιών και ριζών καθώς και από τα απορρίμματα και υπολείμματα των ζωικών οργανισμών.
[10]Η Γεμολογία είναι μια ειδικότητα που ασχολείται με την ανάλυση και πιστοποίηση της αυθεντικότητας ενός πολύτιμου λίθου
[11]Άλας, υδράργυρος, θείο
[12]Ο βιβιανίτης (αγγλ. vivianite) είναι ένυδρο φωσφορικό ορυκτό του σιδήρου. Έλαβε το όνομά του το 1817 προς τιμήν του Τζον Χένρι Βίβιαν (John Henry Vivian, 1785–1855), Ουαλού ορυκτολόγου, ο οποίος τον πρωτοεντόπισε.
